Doğukan İşler

1972 yılında Stanford Üniversitesinde bir “sosyal psikoloji” deneyi yapılır. Amerikan Deniz Kuvvetleri tarafından finanse edilen ve psikoloji profesörü Philip Zimbardo tarafından gerçekleştirilen (ki, adını da bu profesörden alan deney “Zimbardo Deneyi” olarak anılmaktadır) deneyin amacı, askeri hapishanelerdeki tutuklular ve gardiyanlar arasındaki ilişkiyi incelemektir.

Zimbardo Deneyi için Stanford Üniversitesi Psikoloji Bölümü Binasının bodrum katına küçük bir hapishane inşa edilir. Deney için gerekli olan denekler ise, yerel gazetelere verilen ilanlarla edinilir. Başvuru yapan 75 kişi arasından, psikolojik olarak sağlam yapıda oldukları belirlenen 24 kişi seçilir. Bunlar da rastgele bir şekilde 12’şerlik iki gruba ayrılır: mahkûmlar ve gardiyanlar. Ve deney başlar. Mahkûmlar ve gardiyanlar çok çabuk bir şekilde rollerine adapte olurlar. Fakat bununla birlikte, deney öngörülen sınırların dışına çıkar kısa bir süre içerisinde; tehlikeli ve psikolojik olarak hasar veren bir duruma evrilir. Birçok “mahkûm” duygusal olarak sarsıntı geçirirken, “gardiyan”ların üçte biri ise gerçekten sadistik eğilim sergilerler. Herkesin rolüne iyice kendini kaptırdığından emin olduktan sonra Zimbardo, altıncı günün sonunda deneyi bitirdi.

Mario Giardano’nun da işte bu deneyden esinlenerek yazdığı, 2001 ve 2010 yıllarında iki kez beyaz perdeye aktarılan* romanı “Das Experiment”, Türkçeye “Deney” adıyla Regaip Minareci çevirisiyle Sel Yayıncılık tarafından kazandırıldı.

Romanın hikâyesi, “Zimbardo Deneyi”nin paraleli bir deneydir. Dostoyevski’nin “Eğer insan, bir hapishanenin dehşetini dahi yenebiliyorsa her şeye katlanabilecek bir varlık olmalı” sözünden yola çıkan deney kurucuları, aslında iyimser bir niyetle yola çıkarlar. “Kurgulanmış Hapishanede Özörgütlenme ve Sosyal Dinamikler” başlıklı bir tezin doğrulanması için yapılan bir deney için benzetim olarak bir hapishane kurulur. Yine gerçek deneyde olduğu gibi, gazetelere ilan verilerek gönüllü denekler aranır. Bu sefer birbirini hiç tanımayan 24 değil, 21 erkek denek seçilir ve bunların 12’si mahkûm, 9’u da gardiyan olarak seçilir. Ve kendilerini rollerine sonuna kadar kaptıracaklarından haberleri olmadan bir oyuna başlar gibi deneye başlarlar.

Başlarda edilgen kalan denekler hapishane ortamının, insanların bireyselliklerini yitirip “rolleri” içine girmeleri kısa zamanda etkileyen kıyafetlerinin de yardımıyla(!) etken hale geçerler. Gardiyan rolündeki denekler saldırgan birer iktidar koruyucusuna; sözlü ve fiziksel şiddet altında ezilen, gerektiği zaman “karanlık oda”lara atılan “mahkûm” denekler ise haksız yere hapis yatan insanın içindeki duygularla bir yandan isyan etmeye başlarlarken, diğer yandan da ağır bir sarsıntı yaşamaya başlarlar. Tabii “nötr” davranmaları gerektiğini düşünen ve deneyi gözlemleyen öğrencilerine de bunu salık veren profesörler de “tarafsız bir taraf” olarak yerlerini alacaklardır.

“Deney”i, iktidarın kişiler üzerinden tecessüm ettiği zamanlardan (kral, padişah, diktatör vs.), artık adsız kişi ve kurumlarca gücünü-baskısını gösterdiği modern zamanlara dair bir sorgulama olarak da okuyabiliriz. İnsanın bireyselleşme isteğinin kısıtlandığı; ama diğer taraftan da iktidarın egemen olması için gözetim altında tutarak insanı bireyselleştirdiği bir “distopya” değil bu roman: Simülasyon dâhilinde, acımasız bir gerçek! “İktidar-erk-egemen olan” eleştirisi yanında; aslında bir “modern toplum” alegorisi.

Mario Giardino 296 sayfalık bu romanında bir gerçekten yola çıkıyor belki. Ama aslına bakıldığında, zaten var olan bir gerçeğin simülasyonunu olan bu gerçeklik, tekrar olarak bir roman kurmacası içerisinde çift katmanlı olarak yine bir “simülasyon” haline dönüyor ki; biz okuyucular için daha da cazip bir esere dönüşüyor. Okurları, insan ruhunun açmazları ve çelişkileriyle yüz yüze getiriyor.

* Deney, 2001’de Almanya’da Das Experiment adıyla, ardından da 2010’da Hollywood’da The Experiment adıyla iki kez sinemaya uyarlandı. Oliver Hirschbiegel imzalı Alman yapımı Deney, sinemaseverlerin sevdiği bir film olurken Amerikan versiyonu ilgi görmedi.

Deney – Mario Giordano
Sel Yayıncılık