Güzin Tekeş

Son yıllarda İran sinemasının Haneke’si olarak anılan usta yönetmen Asghar Farhadi, orijinal adı “Codayi-i Nadir ez Simin” olan 2011 yapımı Bir Ayrılık filminde bir vicdan ve ahlak meselesi üzerine gidiyor. En iyi yabancı film Oscar’ı dahil katıldığı her yarışmadan ödülle dönen film, merkezine 11 yaşındaki kızının daha iyi bir geleceği olması için Amerika’ya yerleşmek isteyen bir kadınla, hasta babasını İran’da tek başına bırakıp gitmek istemeyen bir adamın boşanma sürecini alsa da bunun çok ötesine geçiyor.

Filmin orijinal adının tam çevirisi “Nader ve Simin’in Ayrılığı” olunca izleyici ister istemez başroldeki bu iki karakterin boşanma hikayelerini izleyeceği zannına kapılıyor. Aslında öyle de oluyor ama bu boşanma davasını fon alan film İran’daki toplumsal yaşamın birçok alanına dokunmadan geçmiyor.

İranlı orta sınıf bir ailenin ekseninde başlayan Bir Ayrılık, Nader’in hasta babasına bakmak için tutulan daha alt sınıftan bir bakıcı kadının hayatlarına dahil olmasıyla sosyolojik bir gerilime evriliyor. İngilizce ögretmeni olan Simin’in gerekirse yuvasını dağıtmak pahasına ülkeyi terk etmek istemesinin nedeni filmde fazla detaylandırıl(a)mıyor.

Ancak filmin geçtiği ülke hafızalarımıza baskıcı şeriat rejimiyle kazınmış İran olunca, sorunun kadının toplumdaki yeri olduğunu hissetmemek mümkün değil. Zaten bunu film ilerledikçe bakıcı kadının, baktığı hasta erkek olduğu için yaşadığı sıkıntılardan, kendi iç çatışmalarıyla başa çıkamayıp dini fetvaya başvurmasından da anlıyoruz. Senaryo öyle incelikle işlenmiş ki film her mahkeme sahnesinde İran hukuk sistemini de hedef alan ince göndermeleriyle katman katman önümüze seriliyor. Farhadi’nin ustalığını kusursuz şekilde gösterdiği anlar tam da bu anlar işte. Filmdeki sorgu odası, sadece karakterlerin değil hepimiz ahlak anlayışının sorgulandığı bir yer aynı zamanda. Yönetmen karakterleri öyle içselleştirmemizi sağlıyor ki önce kendimizi hakim kürsüsünde sanıp onları yargılarken, sona doğru aslında sanık sandalyesine kendimizin oturduğunu fark ediyoruz.

Ancak yönetmen Farhadi tüm bunları yaparken Jafer Panahi, Abbas Kiarostami, Bahman Gobadigibi muhalif İranlı yönetmenler kadar sert sistem karşıtı mesajlar vermemeye de özen gösteriyor. Gerçi İran’da rejim yanlısı bazı yazarların, filmdeki imajın Batılıların İranlıları görmek istedikleri kirli resmi yansıttığını iddia ettikleri göz önüne alındığında yönetmenin dengeyi koruma yönündeki çabasının pek de haksız olmadığı anlaşılıyor. Filmin alışıldık İran sinemasından bir başka farklı yöne de sadece din ve toplum baskısı altında yaşayan bireylerin değil kentli orta sınıfın seküler yaşamlarındaki gündelik sorunlara da odaklanıyor olması. Seküler bir yaşam süren Simin ve Nader’in aksine bakıcı olarak eve gelen Razieh ve kocası din temelli bir hayata sahip alt sınıfı temsil ediyor.Bu anlamda filmin dengesi o kadar başarılı kurulmuş ki suçlu kim sorusunun cevabını ararken kişisel önyargılarımıza kapılıp gitmeden iki tarafa da eşit mesafeden bakabiliyoruz.

Film boyunca sorular peş peşe geliyor; suçlu kim, suç ne, kim doğruyu söylüyor… Ancak filmde öyle bir an geliyor ki bildiklerimizin ya da gerçeğin ne olduğunun bir önemi kalmıyor. Yönetmen, bazı durumlarda gerçeğin ne kadar önemsiz olduğunu vurgulayan bu tavrıyla her şeyi bilme arzumuzla adeta alay ediyor. Zaten finalde de filmin düğüm sorusunun cevabı izleyenin vicdanına terkedilerek, belki de bir üçüncü sayfa haberi olmanın ötesine geçemeyecek bir olaydan geriye sınıf farkı, kadının toplumdaki yeri ve İran hukuk sistemi üzerine sorular kalıyor.

Filmin belki de en büyük başarısı bu realistik dokusunun yanı sıra pastel renklerle bezenmiş görselliği ile özlediğimiz sinema lezzetini bize sunuyor olması. Katıldığı her yarışmada ödülleri silip süpürmesi de tam bu yüzden işte. Bir Ayrılık, sadece 300.000 dolar olan mütevazi bütçesi ile, dijital efekler ve keskin renklerle sinemanın sinema olmaktan çıkıp bir bilgisayar mucizesine dönüştüğü günümüzde, sinemaseverlere kusursuz senaryosu ve üstün tekniğiyle adeta sığınılacak bir liman sunuyor.