İhsan Sönmez

Önce tarama yap, sonra fişleri çıkar, sonra o fişlerin farklı anlamlarını bul… Pösteki saymaktan beter. Ancak sözlükten çok şeyler öğreniyor insan. Farklı alanlarda bir şeyler öğrenmek isteyen okurların en çok başvuracağı alan ilk olarak sanki bir sözlük olmalı. Mesela Hint felsefesine merak saldınız, önce sözlük. “Tasavvuf metinlerine bakayım,” dediniz, yine evvela sözlük. Türkiye’de satışta 1200 civarında sözlük var ve bunların bir kısmının, külli bir kısmının, yabancı dil öğrenimi açısından önemli olan sözlükler olduğunu bir tarafa bırakırsak Fars mitolojisinden Yunus Emre’ye, tarihsel terimlerden tarımsal üretim sözlüğüne, kitab-ı fâilden tasavvuf sözlüklerine kadar birçok metne ulaşmak mümkün. 

Ben babamın evdeki eski kitaplığında Mehmet Doğan’ın Büyük Türkçe Sözlüğü’nü hatırlıyorum, koca yeşil bir kitaptı. Bez cildinin rengi siyahtı, karşısında saygı duyacağınız cesamette bir şeydi. Önsözü bile beni çok etkilemişti. Sonra kendi aldığım ilk sözlük olan Divan Edebiyatı Sözleri’ni hatırlıyorum. Madde madde okumuştum. Yüksek lisans yaparken yüzyıllar önce gelip geçmiş şairlerin hayal dünyalarını anlayabilmek adına müthiş bir kaynak olmuştu benim için. Yine o dönemde bir hocamızın 14 kg’lik etimolojik bir Divan Edebiyatı Sözlüğü hazırladığını hatırlıyorum. Ortada inanılmaz bir emek vardı. Hele internet ve bu teknoloji ortada yokken bu emeği azımsamak tam bir sopa sebebiydi, bence hâlâ öyledir.


Lugat 365
Bazı Kelimeler Çok Güzel
Banu Ertuğrul, Onur Ertuğrul
Can Yayınları

Bu işlerin efsane ismi, yarım gözlüklerin üstünden hepimize “Sizi gidi sizi! Ekmek yemeyin ekmek!” diyen Canan Karatay Hoca’nın öncü kitabı. Tecrübeyle sabit bende de işe yaradı. Ceviz ve et yiyin. Mısıra dikkat.


Gemiler Sözlüğü
Selim Özen
Denizler Kitabevi

Her açtığınızda size tuzlu deniz kokusu estiren bir sözlük. Hem yazılı hem sözlü, hem antik hem de modern tereyağı saraylarının şiirli, resimli, harika bir kaynağı.


Melekler Sözlüğü
Gözden Düşmüş Melekler Dahil
Gustav Davidson
Çevirmen: İsmail Yerguz
Sel Yayıncılık

Çok farklı bir sözlük. Gözden düşmüş melekler dahil alt başlığıyla hem semavi hem de batıl inançlar da adı geçen meleklerin peşinde bir ömür süren şairin “realizmin köşelerini birazcık yumuşatan, masalları anımsatan” kitabı.


Gönül Çalab’ın Tahtı
Açıklamalı Yunus Emre Sözlüğü
Nurettin Albayrak
Dergah Yayınları

Etimolojik bir Yunus Emre sözlüğü. Sadece Yunus Emre’yi değil, o dönemki halk edebiyatını ve halkın kullandığı kelimelerin esas anlamlarını geçmişten günümüze işleyerek ele alan bir sözlük. Yunus Emre’nin dünyasını, ele alan bir sözlük.


Osmanlı Tarihi Sözlüğü
Kavramlar, Kurumlar, Olaylar
Necdet Sakaoğlu
Alfa Yayınları

Necdet Sakaoğlu Osmanlı tarihi denince önümüzü iliklediğimiz efsane isimlerden bir tanesi. Hani bazen Osmanlıca okurken bir bilmece ile karşı karşıya kalmış gibi oluruz ya, işte o bilmecelerin cevabı bu kitapta.


Fütuhat-ı Mekkiyye Tasavvuf Terimleri Sözlüğü
Muhyiddin İbn Arabi
Çevirmen: Ekrem Demirli
Litera Yayıncılık

Fütuhattı Mekkiye’nin 9. cildinin bir parçası olan bu eser, kavramların Zahiri ve Bâtınî anlamlarını, tasavvuf ile yorumlanışlarını ve dönüşümlerini ele alır. İbni Arabi’nin bu çalışması, bu anlam kaymalarını engellemek ve hakiki öze ulaşmak için bir denemedir.


Misalli Büyük Türkçe Sözlük
İlhan Ayverdi
Kubbealtı Neşriyatı Yayıncılık

Görüp görebileceğiniz en kapsamlı sözlüklerden bir tanesi. Çok hoş bir şekilde derlenmiş ve örneklendirilmiş terimleri tek cilt içerisinde bulmak mümkün. Sanki bir büyü kitabıymışçasına kocaman ve her açtığımızda başka duygular yaşatan bir metin.


Deniz Balıkları Sözlüğü
Türkiye Denizlerindeki 512 Balık
Mustafa Pultar
İş Bankası Kültür Yayınları

Türkiye denizlerindeki 512 farklı balığı sistemli biçimde derleyen az sayıdaki bilimsel çalışmalardan biri. Bazen soyunu sopunu bildiğinizi sandığınız bir balığın Farsça, Rumca, Katalanca, Romanca gibi farklı dillerdeki karşılıklarını görmek sizi şaşırtabilir.

Dipnot 1: Tabii ki bu listede en başta yer alacak kitaplardan bir tanesi de Kamûs-ı Türki. Çok baskısı olduğu için bir tanesini tercih etmek durumunda kalmamak adına yukarıda yer almıyor ama her evde, her rafta mutlaka olması gereken bir kitap.

Dipnot 2: Buraya gelmesi gereken daha birçok sözlük var. Mesela Helmut Werner’in Ezoterik Sözlük’ü, Korhan Kaya’nın Hint Mitolojisi Sözlüğü, Nevin Halıcı’nın Açıklamalı Mutfak Yemek Terimleri Sözlüğü, kendisinin elinden bademli kurabiye yemişliğim vardır, müthiştir. Süleyman Uludağ Hoca’nın Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Süleyman Hayri Bolay’ın Felsefe Doktrinleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları’nın Eski Türk Edebiyatı Sözlüğü, İşaret Yayınları’ndan Hasan Akay Bey’in İslami Terimler Sözlüğü ve Ayrıntı Yayınları’ndan çıkan Oxford İslam Sözlüğü, Reşat Ekrem Koçu’nın Türk Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Larousse Semboller Sözlüğü, Orhan Bayrak imzalı Türbeler Sözlüğü.

Arka Kapak dergisi 21. sayı